ابن ربن طبری آملی، پزشک و داروشناس مشهور ایرانی، کاشف مسری بودن سل ریوی

ابن ربَّن طبری آملی یا ابن ربَّان‌، ابوالحسن علی بن سهل‌، متولد مرو از اهالی آمل، پزشک‌، داروشناس و دانشمند و طبیب و فیلسوف و دین‌شناس بزرگ ایرانی سده سوم هجری‌ بود. خاندان ابن ربن در خراسان و عراق به علم و فضل آوازه داشتند (ابن ربن‌، ص ۱۸۹). پدرش‌، سهل طبری، از دبیران‌، منجمان و پزشکان مرو بود که طب را همچون پیشه و حرفة خانوادگی و برای خدمت به خلق فراگرفت و به همین سبب به ربن یعنی «سرور و معلم ما» ملقب شد. وی جامع‌ترین ترجمة  المجسطی  را از یونانی به عربی انجام داده است (صفا، ص ۱۰۹) و نخستین مترجم آن اثر به عربی است (مصاحب‌، ص ۱۳۸۵). وی از تربیت‌یافتگان حوزة علمی مرو و بر دین نصرانی و به قولی‌، بر دین یهود بوده است (صفا، همان‌جا).

ابن ربن به نقلی در اواخر روزگار ابوجعفر منصور خلیفه عباسی (۱۳۶ ـ ۱۵۸ ق‌) یا اوایل خلافت مهدی عباسی (۱۵۸ ـ ۱۶۹ ق‌) به دنیا آمده است و به نوشتة خود او در  فردوس‌الحکمه  شاهد آتش‌سوزی عظیمی در طبرستان (آمل) بوده است‌. آن حادثه را مصادف با لشکرکشی مهدی خلیفة عباسی دانسته‌اند و نتیجه گرفته‌اند که اگر وی در آن هنگام دست کم ۱۰ ساله بوده‌، پس در حدود ۱۵۷ ق زاده شده است‌. برخی منابع متأخر تاریخ تولد وی را ۱۹۲ ق در شهر مرو نوشته‌اند (نجم‌آبادی‌، ص ۳۱۶).
او استاد محمد بن زکریا رازی بود و همچنین استاد ده ها بزرگ و عالم دیگر.
در تاریخ مرگ او نیز اختلاف است‌. در  الاعلام  (ج ۴ ص ۲۸۸) سال ۲۴۷ ق‌، و در  هدیة‌العارفین بغدادی (ج ۱ ص ۶۶۹) سال ۲۶۰ ق آمده است‌. حلبی (ص ۱۱۲) سال مرگ او را حدود ۳۱۰ ق ذکر کرده و انزابی (ص ۵۴۵) چنین نوشته است‌: «اگر چه تاریخ تولد و وفات او به درستی معلوم نیست‌، اما به سبب هم‌زمانی او با متوکل عباسی می‌توان گفت که وی تا اواخر نیمة اول سدة ۳ ق زنده بوده است‌.» (انزابی‌، همان‌جا).
او خدمت بزرگی به خلق کرد.

ابن ربی‌طبری از حکیمان و فیلسوفان بزرگ است ولیکن زمانی هم در کسب حکمت کوشیده‌، نهایت آنکه بعدها کلاً از حکمت بریده و به طب پرداخته است و به قول ابن قفطی (همان‌جا) «در آغاز به حکمت مشغول بود، آنگاه یک سره به طبیعیات پرداخت‌». وی پسری هم‌نام خود (= ربن طبری‌) داشته که در طب استاد بوده و در هندسه و ریاضیات دست داشته است و کتب فلسفی را از زبانی به زبانی دیگر نقل می‌کرده است (حلبی به نقل از  طبقات الاطبا و اخبارالحکما، ص ۱۱۴). در  لغت‌نامة  دهخدا   (ج ۱۰، ص ۱۵۳۵۴) به نقل از  تتمة صوان‌الحکمة  بیهقی آمده است‌: «ابن ربن طبری از کُتّاب مرو بوده است‌، همتی بلند داشت و به انجیل و پزشکی عالم بود و ربن به معنی معلم و استاد بزرگ باشد. وی از دانشمندان بزرگ به شمار می‌رفت و گواه این گفتار کتاب  فردوس‌الحکمة  اوست‌…».

ابن ربن از نظر علمی چنان مقامی داشت که او را هم‌ طراز رازی‌، مجوسی و ابن سینا دانسته و یکی از چهار دانشمند و پزشک بزرگ اسلام ذکر کرده‌اند (براون‌، ص ۲۵ به نقل از انزابی‌). ابن ربن طبری کسی بود که مسری بودن سل ریوی را اعلام کرد (دفاع‌، ص ۲۲). از سخنان حکیمانة اوست‌: ۱. نادان همواره در معرض مرگ است‌، ۲. تندرستی پایان هر آرزویی است‌، ۳. آزمون بسیار سبب افزایش خرد باشد، ۴. تکلف زیان‌آور است‌، ۵. بدترین گفتار آن است که جزئی از آن جزء دیگر را نقض کند (دهخدا، ج ۱۰، ص ۱۵۳۵۴). به ابن ربن آثار بسیاری منسوب است که از شماری از آنها فقط نامی مانده است‌.